همان‌طور که دانشجویان دانشگاه‌ها در پایان دوران تحصیل‌شان باید پایان‌نامه کارشناسی ارشد یا دکتری بنویسند، طلبه‌های حوزه‌های علمیه نیز ملزم به انجام پایان‌نامه حوزوی هستند تا توانایی علمی‌شان را نشان دهند. طلاب برای انجام پایان‌نامه حوزوی در سطح سه (کارشناسی ارشد) و سطح چهار (دکتری) لازم است با قواعد و اصول این کار آشنا شوند که ما در این مطلب سعی می‌کنیم نکات ضروری را توضیح دهیم.
مراحل انجام پایان‌نامه حوزوی
طلاب باید با تحقیقات مقدماتی موضوعی برای انجام پایان‌نامه حوزوی انتخاب کنند؛ موضوع پایان‌نامه باید درباره علوم اسلامی، ارزشمند، لازم برای جامعه، جدید، دقیق و شفاف، مسئله‌محور و دارای منابع قابل دسترسی باشد.
همچنین پایان‌نامه باید توسط خود طلبه انجام شود و نتیجه تحقیقات، افکار و ایده‌های خلاقانه خودش باشد، چراکه پایان‌نامه‌هایی که قبلا با عنوان کتاب و رساله علمی ارائه شده باشند، پذیرفته نخواهند شد.
سپس نوبت به انجام دادن مراحل ثبت‌نام، انتخاب استاد راهنما و مشاور، ارائه فرم پیشنهاد موضوع به استاد راهنما و مشاور و ارائه پروپوزال است. در مرحله نوشتن پروپوزال، طلبه باید طرح تحقیق رساله خود را با کمک استادان راهنما و مشاور بر پایه محورهایی تدوین کند که این محورها عبارت‌‌اند از:
– بیان مسئله و محدوده آن
– پیشینه تحقیق و امتیازات رساله
– تبیین سوال اصلی پژوهش
– تبیین سوالات فرعی
– ضرورت تحقیق
– طرح فرضیه تحقیق
– روش تحقیق
– معرفی فصول و عناوین تحقیق
برای آشنایی بیشتر با قواعد پروپوزال‌نویسی می‌توانید مطلب چگونه پروپوزال کارشناسی ارشد بنویسیم؟ را در همین سایت مطالعه کنید.
هنگامی که پروپوزال محقق توسط گروه علمی حوزه تایید شود، مرحله بعدی، یعنی نگارش پایان‌نامه یا رساله، آغاز می‌شود که شامل بخش‌های زیر است:
• جلد رساله که شامل نشان حوزه، سطح رساله، موضوع، استاد راهنما و مشاور، نام نویسنده و سال نگارش روی آن است.
پس از جلد صفحات ابتدایی شامل موارد زیر است:
• صفحه بسم الله الرحمن الرحیم که پس از جلد می‌آید و فونتش متوسط یا بزرگ باید باشد.
• صفحه عنوان که کپی جلد رساله است.
• صفحه تقدیم برای نویسندگانی که مایل هستند رساله‌شان را به کسی اهدا کنند و معمولا در چند جمله آن را بیان می‌کند.
• صفحه سپاس که کاملا اختیاری است و اگر نویسنده تمایل داشته باشد از فرد یا افرادی مانند استادان تشکر کند، در چند خط در این صفحه مراتب سپاس خود را اعلام می‌کند.
• صفحه چکیده که باید خلاصه بسیار کلی و کوتاهی از تحقیق باشد و به اهداف، روش‌ها و نتایج پژوهش اشاره کند.
• صفحه فهرست مطالب رساله که شماره صفحات فصول، بخش‌ها و زیرمجموعه بخش‌ها را نشان می‌دهد. شماره‌گذاری باید از مقدمه شروع شود و صفحات ابتدایی با حروف ابجد مشخص شوند.
• مقدمه که به چند بخش تقسیم می‌شود:
o تبیین مسئله رساله
o بیان اهمیت موضوع رساله
o بیان اهداف تحقیق و فواید آن
o پیشینه تحقیق
o روش تحقیق
o ذکر پرسش‌های اصلی و فرعی تحقیق
• فصل اول شامل کلیات می‌شود و نویسنده می‌بایست به توضیح واژگان کلیدی و اصطلاحات مباحث مختلف رساله بپردازد.
• فصل دوم و سوم حاوی بحث اصلی رساله است و به موضوع پایان‌نامه و بحث اصلی تحقیق اختصاص دارد. لازم است مباحث اصلی در دو فصل تقسیم و تبیین شوند.
• فصل پایانی به نتیجه‌گیری تحقیق می‌پردازد و در آن پاسخ پرسش اصلی پایان‌نامه و نیز پیشنهادهای نظری و عملی نویسنده بیان شود.
• فهرست منابع مورد استفاده برای انجام پایان‌نامه حوزوی که در بخش آخر اضافه می‌شود و باید معتبر و قابل اعتماد باشند و به طور کامل و دقیق به ترتیب حروف الفبا ذکر شوند. گفتنی است نام قرآن کریم باید مقدم بر همه منابع آورده شود. البته در پاورقی‌ها به منابع و نام نویسندگان اشاره می‌شود، اما لازم است در فهرست پایانی مشخصات آن‌ها به طور کامل آورده شود.
دقت کنید که پس از پایان نگارش رساله حتما آن را بازخوانی و ویرایش کنید تا غلط املایی یا دستوری نداشته باشد و محتوایش یکدست، منسجم، مرتب و صحیح باشد. همچنین بیان نظرات یا نقل قول‌های دیگران باید به صورتی کاملا گویا و تا حد ممکن بدون واسطه باشد و لازم است جملات نقل قول را در گیومه بگذارید تا مشخص شوند. ضمنا رعایت امانت و دقت در رسم‌الخط آیات و احادیث و اعراب‌گذاری درست بسیار ضروری است.
به طور معمول، پایان‌نامه سطح سه (کارشناسی ارشد) حداقل باید 100 صفحه و پایان‌نامه سطح چهار (دکتری) حداقل 200 صفحه باشد؛ صفحات حداقل 250 کلمه را شامل شوند.
وقتی نگارش پایان‌نامه تمام شد، طلبه باید آن را به تایید استاد راهنما و مشاور برساند و دنبال تایید تاریخ جلسه دفاع خود باشد.
مرحله آخر برگزاری جلسه دفاع از پایان‌نامه یا رساله است که پس از تایید هیات داوران حوزه امکان‌پذیر است، البته برگزاری جلسه دفاع سطح چهار شرط دیگری هم دارد؛ طلبه باید یه مقاله علمی پژوهشی نوشته باشد که برای چاپ در مجلات معتبر پذیرش شده باشد.
معمولا در حوزه‌های مختلف حدود 75 الی 90 دقیقه برای جلسه دفاعیه در نظر گرفته می‌شود. محققان دقت کنند زمان‌بندی مناسبی برای جلسه دفاعیه داشته باشند و در زمانی حدود یک ربع گزارش مهمترین دستاردهای علمی پایان‌نامه‌شان را ارائه دهند تا بقیه وقت به نقد پایان‌نامه توسط هیات داوری اختصاص داشته باشد و او فرصت پاسخگویی به نقدها را از دست ندهد.
