آیا تا کنون به این موضوع فکر کرده‌اید که رتبه‌بندی و مقایسه مجالات آکادمیک معتبر جهان چگونه انجام می‌شود؟ ایمپکت فکتور یک معیار عددی است که میانگین تعداد ارجاعات سالانه به مقالات منتشر شده در مجلات معتبر را مشخص می‌کند و این امر نشان دهنده اهمیت نسبی هر مجله در زمینه یک تخصصی است. این معیار عددی برای اولین بار توسط یورژن گارفیلد، موسس Scientific Information اختراع شده و از سال ۱۹۷۵ میلادی به بعد برای مجلات علمی بزرگ محاسبه می‌شود. در ادامه مطلب با کاربرد و روش محاسبه ایمپکت فکتور آشنا خواهیم شد.
ایمپکت فکتور چگونه محاسبه می‌شود
برای محاسبه ایمپکت فکتور هر مجله‌ای در سال، مجموع ارجاعات انجام شده در یکسال گذشته و تعداد ارجاعات انجام شده در دو سال گذشته را بر مجموع تعداد مقالات منتشر شده در سال گذشته و تعداد مقالات منتشر شده در دو سال گذشته تقسیم می‌کنند.
مجلات نوپایی که اولین مقاله خود را منتشر می‌کنند، بعد از گذشت ۲ سال می‌توانند ایمپکت فکتور خود را دریافت کنند؛ زیرا همانطور که دیدید، این کار نیاز به مشخص بودن تعداد ارجاعات و تعداد مقالات منتشر شده در ۲ سال گذشته نیاز دارد.
سایر شاخص‌های ایمپکت فکتور
ضریب یا شاخص‌های زیر حتی توسط برخی به عنوان انواع ایمپکت فاکتور معرفی شده‌اند و افراد زیادی از آن مطلع نیستند، در نتیجه برای بررسی اعتباز مجله آکادمیک، صرفا به میزان IF آن توجه می‌کنند.
شاخص اچ
این شاخص بدون توجه به کل مقالات علمی منتشر شده در مجله، روی کیفیت علمی یکی از نویسندگان تمرکز کرده و هرچقدر عدد بالاتری را نمایش دهد، نشان دهنده ارزش علمی بالاتر وی خواهد بود.
این شاخص به نوعی مکمل شاخص اچ محسوب می‌شود و بر تعداد ارجاعات به مقالات یک نویسنده نیز توجه دارد. دلیل ایجاد این شاخص این شاخص، عدم توجهی بود که به اعتبار و میزان ارجاعات به مقاله نویسندگان می‌شد.
آیگن فکتور
این شاخص نشان دهنده میزان کمتر خود استنادی یک مجله است و در مقابل اقدامات فریبکارانه برخی مجلات قرار دارد.
ایمپکت فکتور چه کاربردی دارد
مطمئنا مقایسه میان چند مجله آکادمیک در یک زمینه مشخص، نیاز به متر و معیار مشخصی دارد تا از طریق آن بتوان ارزش مجلات را طبقه‌بندی کرد. ایمپکت فکتور همان معیاری است که ارزش مجلات علمی را مشخص کرده و هر چقدر میزان آن در یک مجله بیشتر باشد، نشان دهنده کیفیت بالاتر است. لازم به ذکر است که این محاسبه نسبت به تمام مقالات مجله صورت گرفته و از طریق آن نمی‌توان مقالات را به صورت تکی رتبه‌بندی کرد. وب آو ساینس یکی از سایت‌هایی است که ایمپکت فکتور ۱۱ هزار مجله علمی را محاسبه و منتشر کرده است.
اقدامات مجلات علمی برای افرایش ایمپکت فکتور
مجلات می‌توانند برای افزایش مقدار این معیار، برخی سیاست‌های خاص را اتخاذ کند. به عنوان مثال، برخی مجلات ممکن است اقدام به انتشار مقالات مروری (Review) کنند، زیرا به چنین مقالاتی بیشتر از مقالات تحقیقی و پژوهشی ارجاع می‌شود. در نتیجه میزان ایمپکت فکتور مجله افزایش خواهد یافت و به دنبال آن، بیشتر مجلات در حوزه کاری خود، بالاترین نمره را کسب می‌کنند. برخی مجلات نیز با اعمال محدودیت در انتشار مقالات، مقدار عدد موجود در مخرج فرمول محاسبه ایمپکت فاکتور را کاهش می‌دهند. در این راستا، از انتشار مقالات با احتمال ارجاع کم، خودداری می‌کنند.
حتی از سیاست‌های ویرایشی این مجلات که عبور کنیم، گاهی شاهد اقدامات علنی هستیم که برای دستکاری در این سیستم انجام می‌شوند. به عنوان مثال، مجله علمی Folia Phoniatrica et Logopaedica که در سال ۲۰۰۷ دارای ایمپکت فکتور ۰.۶۶ بود، یک مقاله ویرایشی با موضوع وضعیت علمی نابسامان برخی کشورها در رابطه با ایمپکت فکتور، منتشر کرد که در آن به تمام مقالات منتشر شده در همان مجله از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶ ارجاع شده بود. در واقع با ارجاع به مقالات منتشر شده در مجله خود، توانستند به ضریب عددی ۱.۴۴ دست پیدا کنند.
گاهی دیده شده که ویراستاران مجلات، نویسندگان را به استناد سفارشی مجبور کرده‌اند تا آمار خود را بهبود دهند. طی یک نظرسنجی که در سال ۲۰۱۲ انجام شد، مشخص شده که حداقل یک نفر از پنج محقق فعال در حوزه‌های روانشناسی، اقتصاد، جامعه‌شناسی و … چنین مساله‌ای را تجربه کرده است. البته این اتفاق بیشتر در مجلات با ایمپکت فکتور پایین مشاهده شده است.
برخی مجلات نیز مقالات با احتمال ارجاع بالا را در ابتدای سال میلادی منتشر می‌کنند تا زمان زیادی جهت ارجاع به آن‌ها وجود داشته باشد. البته روش‌های دیگری نیز برای بهبود آمار مجلات وجود دارد که از ارائه آن‌ها صرف نظر می‌کنیم.
واکنش جامعه علمی به اقدامات فریبکارانه مجلات
همانطور که مشاهده کردید، ایمپکت فکتور همیشه یک فاکتور اطمینان‌بخش برای اعتبار یک مجله نیست. در همین راستا، انجمن اروپایی ویراستاران علوم در سال ۲۰۰۷ اقدام به انتشار بیانیه‌ای کرد. این انجمن توصیه کرد که ارقام ایمپکت فکتور، صرفا برای سنجش نفوذ و اعتبار مجلات در نظر گرفته شوند و تاثیری در ارزیابی کیفیت مقالات و محققان یا برنامه‌های تحقیقاتی نداشته باشد.
یکسال بعد، کمیته آزادی و مسئولیت‌پذیری در اجرای علوم شورای بین‌الملل عمومی بیانیه دیگری صادر کرد. موضوع اصلی این بیانیه، به روش‌های انتشار، شاخص‌ها و بررسی پیش از انتشار اشاره داشت و چندین راهکار عملی ارائه می‌کرد. برای مثال، هر نویسنده تنها حق انتشار چند مقاله در سال را داشت و در صورت تخطی، جریمه‌ای برای آن‌ها لحاظ می‌کرد.
روش‌های تشخیص ایمپکت فکتور بودن مجلات
برای آن که فریب دستکاری این معیار عددی را نخورید، باید از سایت‌های معتبر جهانی استفاده کنید. سایت‌هایی که توسط آن‌ها می‌توانید اعتبار مقالات یک ژورنال علمی را بسنجید عبارتند از:
برای دسترسی به تمام قسمت‌های این سایت‌ها، باید مبلغی بابت حق عضویت پرداخت کنید تا علاوه بر اطلاع از ضریب شاخص تاثیر مجله، به اطلاعاتی در مورد نام اختصاری، تیراژ شماره‌های چاپ شده مجله در سال، حوزه پژوهشی و فعالیت مجله و مواردی دیگر دسترسی داشته باشید.
